Grensgebieden

De berghut Carè Alto – ‘Dante Ongari’ en de ‘Portatrici Adamelline’

“De soldaten hebben de oorlog gevoerd, maar de vrouwen van Rendena hebben met ijverige regelmaat ongelooflijk werk verricht” [Hopman Heinrich von Jenni].

Beladen met zwaar materieel beklommen ze de steile paden die van de Borzago-vallei naar de gletsjers van de Adamello leidden. Dit waren de Portatrici Adamelline, de ‘draagsters van de Adamello’: vrouwen uit Val Rendena die tijdens de Grote Oorlog de ‘vrouwensoldaten’ werden van het Oostenrijks-Hongaarse leger. Met hun carpele, houten schoenen met metalen noppen zodat ze niet zouden uitglijden, en een lange rok met diepe zakken om een stuk polenta voor de lunch mee te nemen, beklommen ze de berg twee tot drie keer per dag om stenen, touwen en gereedschap voor de bouw van de kabelbanen te brengen.

Ze deden dit om te overleven en om een paar broden en wat kronen per week te verdienen, terwijl de mannen naar Italië waren vertrokken of aan het Russische front vochten. “Ik vertrok vanuit Sant'Antonio di Mavignola, met een stuk polenta op zak voor de lunch; in weer en wind maakten we twee tochten in de ochtend, en één in de middag.” Dit vertelde Giustina Ferrari uit Pelugo, misschien wel de oudste van de ‘draagsters’.

Bij de ingang van de Valle di Borzago is nu een kapiteel met mozaïek, op initiatief van de historicus en ingenieur Dante Ongari, aan deze buitengewone vrouwen gewijd: precies op het punt waar hun tochten begonnen, op weg naar de sneeuw en de berghut Carè Alto in de Adamello-Presanella-groep.

Deze locatie speelde een strategische rol tijdens de Eerste Wereldoorlog, vanwege de ligging dicht bij de frontlinie. Gebouwd in 1912 op 2450 meter boven zeeniveau, was het een belangrijk steunpunt voor de Oostenrijks-Hongaarse troepen die in het hooggebergte vochten. Gletsjers, bergkammen, ontoegankelijke valleien en slechte weersomstandigheden waren het toneel van gevechten en militaire operaties.

De berghut Contrin en de bibliotheek met fresco's

“Zing uit volle borst!”

Zo luidt een spreuk in de grote ruimte van Rifugio Reatto, recht boven de open haard, terwijl je aan de muren talloze originele illustraties van Beppe Novello kunt bewonderen (een kunstenaar die ook het beroemde boek ‘La guerra è bella ma è scomoda’ van Paolo Monelli heeft geïllustreerd), waarbij hij op ironische wijze enkele episodes uit het leven van de Alpensoldaten tijdens de oorlog en de militaire dienst beschrijft.

Rifugio Reatto is nu een dependance van Rifugio Contrin, in Val di Fassa, die wordt gebruikt voor overnachtingen en ook een bibliotheek omvat. In dit prachtige natuurlijke amfitheater, met de Marmolada op de achtergrond, is een juweel te vinden: een kleine bibliotheek met geïllustreerde muren!

Deze twee berghutten bevinden zich aan de voet van de zuidkant van de Marmolada di Penia. De berghut Contrin werd in 1897 gebouwd door de Alpenverein van Neurenberg en was tijdens de Eerste Wereldoorlog bezet door het Oostenrijkse commando. Op 6 september 1915 werd hij bijna volledig verwoest door een mortiergranaat. De hut werd vervolgens herbouwd door de ‘Alpini’ (militairen van de Alpen) aan het einde van de oorlog en zo ontstond de nauwe band tussen de ANA (de Italiaanse Alpenvereniging) en Rifugio Contrin. Het nieuwe Rifugio Contrin werd in juli 1923 in gebruik genomen. Een paar jaar later, in 1930, werden twee andere nieuwe structuren gebouwd en ingewijd in de omgeving van Contrin, opnieuw op initiatief van de Alpini: de Cappella ai Caduti della Montagna (kapel voor de gesneuvelden van de berg) en Rifugio Dei Lupi, nu Rifugio Reatto, die nog steeds betovert vanwege zijn unieke kenmerken.

De berghut ‘Damiano Chiesa’ en het ontwerp van Depero

Zoals in veel hutten het geval is, hanteert de berghut Damiano Chiesa op de Monte Altissimo een gastenboek. En op een stoffige zolder werd een boek dat waarschijnlijk het eerste van die volumes is, daterend uit begin 1900, teruggevonden. Pagina’s uit een kostbaar boek (nu bewaard en beschikbaar voor inzage in de Biblioteca della Montagna-SAT) waarin ook beroemde personages hun naam hebben gezet. Onder de vele vermeldingen springt die van de beroemde futuristische kunstenaar Fortunato Depero eruit, die op 12 juli 1914 de zin ‘Linee – Forze (Futurismo)’ (een verwijzing naar de ‘krachtlijnen’ van het futurisme) schreef en er een tekening aan toevoegde, compleet met handtekening. Een getuigenis van de aanwezigheid van de zogenaamde ‘futuristen te fiets’ die deelnamen aan de beslissende slag om de verovering van Dosso Casina, een belangrijk punt bij Monte Altissimo. Een andere beroemde getuigenis in het gastenboek is de zin van Gabriele d'Annunzio ‘Arma la prora e salpa verso il mondo!’ (‘Hijs de zeilen en vaar de wereld in’), daterend uit 1907–1908. En verder pagina’s met muziek, tekeningen en herinneringen.

Bronnen:

[La guerra attorno al monte Carè Alto - Dante Ongari]

[Il Rifugio Contrin 1897 – 2012, Associazione Nazionale Alpini]

[Storia di un sodalizio S.A.T. Mori]

[Met dank aan Riccardo Decarli, Biblioteca della Montagna-SAT, voor zijn waardevolle medewerking en  informatie tijdens het schrijven van dit artikel].