Wanneer de gletsjers verdwijnen

Wat is een gletsjer eigenlijk?

De wetenschappelijke definitie is welbekend: een blijvende massa ijs en sneeuw die langzaam naar beneden glijdt. Maar dit is slechts een deel van het verhaal. In veel inheemse culturen, zoals die van de Andes, zijn gletsjers levende geesten, voorouders, goden die de levenscyclus beschermen en reguleren. Hun verdwijning is niet alleen een geologisch feit, maar een rouw, een collectief trauma.

Zelfs in de Alpen zijn gletsjers veel meer dan een natuurverschijnsel: het zijn bekende verschijningen, bewakers van het geheugen, schildwachten van klimaatverandering. Hun afsmelting versnelt ons bewustzijn: het maakt ons kwetsbaar, maar ook meer bewust van de noodzaak om van koers te veranderen.

Wat gebeurt er met de identiteit van de Alpen als het wit van de bergtoppen verdwijnt?

Het beeld van de Alpen verandert voor onze ogen. De toppen die ooit eeuwig leken, verliezen hun witte mantel en laten donkere rotsen en tijdelijke meertjes achter. Deze verandering ondermijnt de illusie van stabiliteit waarop een deel van de identiteit van de bergen is gebaseerd.

Toch zijn gletsjers nooit het productieve hart van alpiene gemeenschappen geweest. Hun ware identiteit heeft altijd bestaan in het weefsel van menselijke relaties, in de relatie met het land, in het werk en in de gedeelde zorg. Misschien is het door dit verlies juist mogelijk om die banden te herontdekken en te versterken.

En de economie? Wat verandert er zonder gletsjers?

Het smelten van gletsjers brengt de zoetwatervoorraden in gevaar, die essentieel zijn voor landbouw, energie en het dagelijks leven. De gevolgen stoppen niet op grote hoogte: ook de lager gelegen vlaktes zijn afhankelijk van het ijs van de Alpen.

Vooral het wintertoerisme, de steunpilaar van de economie in de bergen, is erg kwetsbaar. Kunstmatige sneeuw heeft zeer hoge kosten en grote gevolgen voor het milieu. Het is duidelijk dat er nieuwe wegen moeten worden ingeslagen: verbetering van hernieuwbare energie, bevordering van landbouw in de bergen, investeringen in duurzamer toerisme.

Waarom is het zo moeilijk om op verandering te reageren?

We weten dat gletsjers smelten. Toch blijven we doen of er niets aan de hand is. Hoe komt dat? Omdat klimaatverandering tijden en schalen heeft die ons verstand moeilijk kan bevatten. En omdat we ons machteloos voelen wanneer er geen krachtige en collectieve reacties zijn. 

We moeten het gevoel van agency, van handelingsvermogen, terugwinnen door middel van onderwijs, participatieve planning en het vertellen van positieve ervaringen die laten zien dat een alternatief mogelijk en al op gang is.

Begrafenissen van de gletsjers: rituelen voor de herinnering 

In IJsland, Zwitserland en Mexico worden symbolische ceremonies gehouden om verloren gletsjers te herdenken. Dit zijn geen oude tradities, maar nieuwe rituelen die zijn gecreëerd om het verlies te kunnen zien, vorm te geven aan verdriet, empathie op te wekken. Waar de wetenschap moeite heeft om zich te laten horen, spreken rituelen tot het hart.

Is een landschap zonder ijs nog steeds mooi?

Ja, maar het wordt een andere schoonheid. Opgemaakt uit hoog gelegen weiden, stenen, onstabiele hellingen en nieuwe meren. Het ontbreken van het ijs zet ons ertoe aan het landschap opnieuw te bekijken, het geheugen te herschrijven en opnieuw te definiëren wat ‘schoonheid’ is. 

Hoe zullen de alpiene gemeenschappen veranderen zonder ijs? 

Zij zullen niet verdwijnen: ze zullen transformeren. Ze zouden de hoofdrolspelers kunnen worden van een nieuw model van samenleven met de natuur: sober, veerkrachtig, gebaseerd op samenwerking. In sommige realiteiten gebeurt dit al: innovatie, aanpassing, netwerken van nieuwe energieën. 

Kan verlies een drijfveer voor actie worden? 

Alleen als het verhaal over deze crisis ons niet verlamt. Rouw moet worden omgezet in een project, in een gedeelde visie. De eerst getroffen gebieden kunnen levende laboratoria voor klimaatburgerschap worden.

Vier zaden voor de toekomst

1. Gemeenschap opbouwen: lokale netwerken versterken, wereldwijde allianties opbouwen.

2. Innovatie op het territorium: op maat gemaakte duurzame technologieën en praktijken.

3. Cultuur van de begrenzing: de berg herontdekken als evenwicht, niet alleen als bron.

4. Activisme en participatie: ruimte creëren voor de jongeren, bewustwording omzetten in actie. 

"We moeten het leven herkennen, ook als er geen leven lijkt te zijn. Om ons te laten inspireren door verschillende culturele modellen die in staat zijn om de logica van het overheersen te doorbreken. Van hieruit kan een nieuwe toekomst ontstaan." 
— Monica Ronchini