NA POZNANIE NOWYCH OSAD

Podróż przez tradycje, zabytkowe kamienie, wiejską architekturę, ślady sacrum i profanum, pamięć alpejskiej dawnej kultury i jej symbole. Ten szlak rozpięty między przeszłością a przyszłością górskich wspólnot prowadzi do „Najpiękniejszych włoskich osad” w Trentino, których lista powiększyła się w 2021 roku o kolejne dwa miejsca: Luserna / Lusérn i Pieve Tesino. Jest ich teraz w sumie osiem, obok wspomnianych dwóch, także Mezzano, Vigo di Fassa, Canale di Tenno, Rango, Bondone i San Lorenzo - Dorsino.

Garstka domów, wyglądających w pierwszych promieniach słońca, jakby zawisły w powietrzu, mgły spowijające Valle dell’Astico unoszą się w pulsującym morzu zapachów aż po krawędź skalnego grzbietu, wyznaczającego zachodnią granicę miasteczka. Luserna/Lusérn, górska osada położona na wysokości 1333 m n.p.m. na wschodni-zachód od Trydentu, jest prawdziwą wyspą, ponieważ to już ostatnie miejsce, w którym obecnie 90% mieszkańców posługuje się prawidłowo językiem cymbryjskim, dawną odmianą języka bawarskiego. Jest to odosobniona i zanurzona w urzekającym naturalnym otoczeniu miejscowość, położona na środkowo-południowej granicy rozległego alpejskiego pastwiska, między  Folgaria,  Lavarone  i Passo Vezzena ponad Valle dell’Astico. Odizolowanie i słabe połączenie z innymi miejscowościami sprawiły, że dawny język kolonizatorów, którzy przybyli tu na samym początku drugiego tysiąclecia, zapuścił w Lusernie tak mocne korzenie, że nie zaszkodziła im nawet emigracja. W paśmie przedgórza, między strumieniami Adygą i Brentą około 1500 osób deklaruje swoje cymbryjskie pochodzenie, w tym większość obecnych 250 mieszkańców Luserny.

Pieczę nad kulturą cymbryjską pełni Ośrodek Dokumentacji Lusérn/ Dokumentationszentrum Lusérn, mieszczący się w niemieckiej, dziewiętnastowiecznej szkole, będącej siedzibą muzeum z oddziałami poświęconymi historii i tradycjom, lokalnej faunie, piecom hutniczym z epoki brązu oraz I Wojnie Światowej (właśnie na plac i na kościół w Lusernie spadły o poranku 25 maja 1915 roku, pierwsze włoskie bomby zrzucone na terytorium Cesarstwa Austro-Węgierskiego). Dom-muzeum "Haus von Prükk" jest symbolem tradycji tej mniejszości. Powstał on dzięki odrestaurowaniu zabytkowej chaty maso, w której zachowały się w stanie niemal nienaruszonym wszystkie cechy wiejskiego, dziewiętnastowiecznego domostwa.

Zachowanie tożsamości oznacza przede wszystkim przetrwanie wspólnoty na określonym terytorium, nawet przy użyciu nowych narzędzi. W ten sposób w Lusernie przeprowadzono pierwszy eksperyment co-living, w którym wzięły udział rodziny z obszarów alpejskich. Przedsięwzięcie polegało na tym, aby zwycięzcy konkursu - młode rodziny z dziećmi lub bezdzietne zamieszkały na 4 lata w czterech domach użyczonych w ramach bezpłatnej dzierżawy. Napłynęło ponad sto zgłoszeń, w tym także sporo z zagranicy. I w ten sposób od listopada 2020 roku cztery nowe rodziny dołączyły do mieszkańców Luserny - 8. dorosłych i 9. dzieci, pochodzących z różnych miejscowości północnych Włoch.

Osada Pieve Tesino jest znana jako miasto rodzinne malarza Alcide De Gasperi (1881-1954), któremu poświęcono Muzeum Casa Degasperi. Pieve Tesino to wyjątkowe miejsce - w roku narodzin Degasperiego utworzono tu również lokalne Pro Loco, będące pierwszym Pro Loco we Włoszech. Powstało wówczas jako Stowarzyszenie na rzecz upiększania Colle di San Sebastiano ...aby zalesiać i upiększać wdzięczne wzgórze San Sebastiano, całkowicie opuszczone od lat, jałowe i pozbawione czegokolwiek, aby sprowadzić tu także turystykę alpejską, rozwijającą się już w wielu częściach Alp. Miejscowość rozciąga się na południowych połaciach dzikiego wzniesienia Monte Silana, które osłania ją przed północnymi wiatrami, a u swoich stóp ma piękne dorzecze Tesina z interesującymi morenowymi wzgórzami. Pieve zawdzięcza swą nazwę obecnemu w dolinie od niepamiętnych czasów kościołowi Chiesa Pievana (a samo słowo, pochodzące z łacińskiego plebe odpowiada naszym plebaniom). Miasteczko zajmuje szeroko otwierający się obszar u stóp Bosco di Santa Maria, a jego zabudowania wznoszą się na krótkich naturalnych tarasach, połączonych między sobą krzyżującymi się uliczkami wybrukowanymi wciąż częściowo „kamykami” zebranymi w korycie pobliskiego potoku Grigno (dopływ Brenty), a w górnej części - mocnymi granitowymi schodami. Budynki i portale w miasteczku przechowują świadectwo jego intensywnej i świetnej przeszłości, sięgającej aż XV wieku. Sercem osady jest Piazza Maggiore, na której stoi dumnie „dama delle fonti” (pani źródeł), zabytkowa fontanna o kształcie ośmiokąta, wykonana z czerwonego kamienia. Historia tego miejsca jest mocno naznaczona przez wędrownych sprzedawców, którzy ze swoimi artystycznymi drukami docierali z tego płaskowyżu do najodleglejszych zakątków świata, zakładając sklepy, a nawet wydawnictwa. Obecnie Museo per via, mieszczące się w Casa Buffa Giacantoni, gromadzi świadectwa tej epopei, widzianej z różnych perspektyw - tych, którzy wyruszali, aby pieszo przemierzać niewyobrażalne odległości, oraz ich rodzin, które zostawały na miejscu, mierząc się z nie mniej trudnymi wyzwaniami. Typowym produktem Tesino są “le Verde”, kiszona posiekana kapusta, podawana i na ciepło, i na zimno.

Jest jeszcze sześć innych miejscowości wpisanych na listę „Najpiękniejszych włoskich osad” (Borghi più belli d’Italia): od Giudicarie do górnej części Jeziora Garda, od Valle del Chiese po doliny Dolomitów. Te osady otwierają swoje podwoje, oddając głos dziedzińcom z typowymi kamiennymi fontannami, freskami i innymi elementami kultury sakralnej na fasadach domów, arkadom, stodołom i drewnianym galeriom, gdzie wciąż suszą się kolby kukurydzy albo orzechy włoskie, stosom drewna zmienionym w dzieła sztuki.

San Lorenzo, osada dobrostanu. Ta leżąca u stóp Dolomitów Brenty osada powstała z połączenia siedmiu Willi: Berghi, Pergnano, Senaso, Dolaso, Prato, Prusa i Glolo. Niespiesznie przechadzając się dróżkami siedmiu wiosek można zobaczyć rzadkie przykłady wiejskiej architektury, charakteryzującej się tak wyjątkowymi elementami, jak „pont” - pomosty prowadzące, do miejsc, w których składuje się siano i słomę, suszarnie oraz stodoły w górnej części domostw. Jakby dla podkreślenia relaksującej mocy tej osady okazuje się, że działają tu mistrzowie jogi i inni specjaliści do spraw dobrostanu. San Lorenzo to również ojczyzna kiełbasy ciuiga, wyróżnionej znakiem slow food; poświęcono jej nawet festyn, który odbywa się w jeden z jesiennych weekendów.

Rango z wiejskim sercem. Jadąc w górę w kierunku płaskowyżu Bleggio ze starożytnymi kościołami parafialnymi, przez wiejski krajobraz malowany uprawami górskiego ziemniaka, docieramy do Rango. „Portech de la Flor” to pierwsza typowa, rzucająca się w oczy budowla mieszkalna. Jest to najstarszy i najbardziej monumentalny budynek w osadzie, wzór dla wszystkich innych „porteghi” (rodzaj przedsionków), które z biegiem czasu stały się dekoracją miasta. W sercu wioski można zobaczyć arkady, piwnice, korytarze, wielkie fontanny i kamienne ogrodzenia, brukowane ulice i stare domy. Jest to prawdziwa kwintesencja wiejskiej architektury Giudicarie, która zdaje się przenosić do przeszłości tętniącej życiem pasterzy, stad, pielgrzymów, kupców i podróżników. Kilkuminutowy spacer dzieli osadę Rango od malowanej wioski Balbido, gdzie domy przyciągają uwagę kolorowymi muralami.

Średniowieczna atmosfera w Canale di Tenno. Średniowieczna osada z chlubną wiejską przeszłością liczącą sobie stulecia. Można tutaj przechadzać się brukowanymi dróżkami, wijącymi się pośród charakterystycznych sklepień starych kamiennych domów, pod łukami, arkadami i masywnymi ścianami, łączącymi domy ze sobą. Jednym ważnych miejsc w osadzie, znanym obecnie również za granicą, jest Dom Artystów „Giacomo Vittone”, w którym od marca do grudnia odbywają się wystawy i wydarzenia artystyczne.

Bondone - osada nad chmurami. Znajdujemy się w wysuniętej najdalej na południe gminie Valle del Chiese, położonej nad Jeziorem d'Idro, na granicy z Lombardią. Zgodnie z historią jest to wioska węglarzy. Spacer po wąskich, wąziutkich wręcz uliczkach osady, pod łukami, wzdłuż ścieżek przechodzących w strome stopnie między domami, dotknięcie suchych kamiennych ścian pokrytych mchem, podziwianie fresków, zdobiących niektóre domy, takie jak „Madonna Enthroned” (z XVI wieku), to podróż w czasie, do dalekiej i trudnej przeszłości. Mieszkały tu wówczas rodziny węglarzy - miasteczko jednak wypełniało się ludźmi tylko przez cztery miesiące, by na resztę roku przeistaczać się w pustkowie pogrążone w ciszy.

Mezzano - romantyczna ucieczka-wycieczka. Wioska ta, położona w dolinie Primiero, pełnej artystycznej drewnianej architektury wpisanej w panoramę Dolomitów, jest rezerwuarem życia alpejskiego i niewyczerpaną kopalnią pomysłów, które materializują się przed zwiedzającym w najbardziej ukrytych zakamarkach tego tętniącego życiem, wyjątkowego muzeum pod gołym niebem: wzdłuż wąskich uliczek („canisele”), na placach, w cieniu galerii. Aby zwiedzić to miejsce, wystarczy po prostu przejść się ścieżkami tematycznymi, które zachęcają do wyśledzenia między domami „rozrzuconych śladów wsi”. Jednak przede wszystkim warte uwagi są słynne stosy drewna, które dzięki inicjatywie Cataste & Canzei nabierają tu walorów sztuki.

Vigo di Fassa, u stóp zamku Re Laurino. W Dolomitach Trentino znajduje się druga „Najpiękniejsza włoska osada”, kolebka kultury ladyńskiej, u stóp Grupy Catinaccio - Rosengarten, wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO i, jak głosi legenda, siedziba króla krasnoludków Laurino. Idąc od dna doliny w kierunku miejscowości Vigo, dochodzi się do Muzeum Ladyńskiego, którego zbiory stanowią skarbnicę dziedzictwa kultury materialnej i tradycji Ladynów z Doliny Fassa. W skład Vigo wchodzi wiele frakcji, w tym Tamiòn, małe osiedle, położone 4 km od miasta, gdzie wśród domów ze starymi stodołami, wznosi się malutki kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy. Z kolei gotyckie sanktuarium pod wezwaniem Santa Giuliana to jedno z najstarszych obiektów sakralnych w dolinie. Jego wnętrze zdobi drogocenny cykl fresków z XV wieku, a Święta Julianna jest patronką doliny Val di Fassa. Obiekt wznosi się w miejscu dawnego kultu Doss del Ciaslìr, z którym wiążą się procesy o czary, będące dramatyczną i bolesną kartą w historii społeczności doliny z lat 1627-28.

Więcej informacji tutaj

Rozwinięcie/1
Gdy w Lusernie zaczynają być słyszalne dźwięki dochodzące tu ze wschodu, od groty Frau Pèrtega, starzy mieszkańcy mawiają, że ktoś właśnie się rodzi. W owej grocie, w beczkach pełnych wody, Frau Pèrtega przechowuje swoje nienarodzone jeszcze dzieci i za każdym razem, gdy płucze beczkę, w której ukryte było dziecko, towarzyszące temu uderzenia o skały, rozbrzmiewają w miasteczku tym właśnie dźwiękiem. Frau Pertega to jedna z wielu bohaterek dawnej kultury, gdzie ludzkie losy, czy to dobre, czy to złe, toczyły się w ponadnaturalnej rzeczywistości, zamieszkałej przez takie tajemnicze postaci, ukryte, chociaż tak naprawdę zawsze obecne, istniejące w symbiozie z pozostałymi ludźmi. Aby dowiedzieć się więcej o tym świecie, wystarczy przejść Cymbryjski Szlak Wyobraźni, «Nå in tritt von Sambinélo», biegnący ponad miastem, po pętli o długości 7 kilometrów. Kilkugodzinna marszruta doprowadzi was do potężnych czerwonych świerków, pod którymi przycupnął smok basilico-drago, spotkacie tam też Tüsele Marüsele, wilkołaka i cymbryjskich gawędziarzy. Idąc dalej przez rozległe kwitnące łąki, dotrzecie do schroniska Malga Campo, idealnego miejsca na odpoczynek, aby potem znowu wejść do lasów, po których krąży Sambinelo - krasnoludek w czerwonym wdzianku. Szlak od Opowieści do Historii (Il Sentiero dalle Storie alla Storia) to kolejna trasa tematyczna, na której znajdziecie 28 metalowych sylwetek z terakotowymi zdobieniami, reprezentujących wydarzenia i postacie z przed- i powojennych dziejów Luserny.

Rozwinięcie/2
W Pieve Tesino, niedaleko Masywu Lagorai, znajduje się miejsce, w którym można zanurzyć się w naturze bez konieczności pokonywania długich tras wiodących w wysokie partie gór. Jest to Arboretum Tesino, zajmujące powierzchnię około 14 hektarów w miejscowości Campagnola, w dolinie Rio Solcena, na obszarze gmin Pieve Tesino i Cinte Tesino. Jest to mniej więcej dwugodzinny szlak między łąkami, mokradłami i leśnymi zagajnikami. Arboretum powstawało od 2002 roku w oparciu o projekt, nad którym pieczę sprawowała Służba Przywracania i Waloryzacji Środowiska Autonomicznej Prowincji Trydentu, we współpracy z Ośrodkiem Badań Alpejskich Uniwersytetu Tuscia (Viterbo), którego siedziba operacyjna mieści się właśnie w Pieve Tesino. Miłośnicy botaniki i uważni zwiedzający, chodząc po kładkach i szlakach z przewodnikiem, mogą poznawać w Arboretum różne rodzaje lasów. Prosta wycieczka, odpowiednia dla każdego, przedstawia rośliny i habitaty tego obszaru. Aby połączyć naturę i literaturę, wzdłuż szlaku rozmieszczono tablice „literackie” z cytatami z dzieła „Arboreto Salvatico” (Dzikie Arboretum) autorstwa Mario Rigoni Sterna.